حاکمان کاشان

کلانتر ضرابی در کتاب “مراه القاسان” بر آن است که حاکمان کاشان از دوره نادرشاه که مستقل شده اند، چهل و هفت حاکم کاشان از آن دوره تا دوره خود 1288 هجری را به ترتیب نام می برد. اولین تا پنجمین حاکم بدین ترتیب هستند؛ حسینعلی خان افشار، آقاسلیم آرانی، معزالدین غفاری، عبدالرزاق خان کاشی، محمدحسین خان شیبانی، مجدداً عبدالرزاق خان کاشی یک سال در ابتدای دولت آغامحمدخان قاجار، دوباره محمدحسین خان.
بر اساس شجرنامه عبدالرزاق خانیه که ضرابی در مراه القاسان معرفی می کند آقاسعید پدر عبدالرزاق دارای سه فرزند پسر به نام های عبدالرزاق، سراج الدین و آقاطاهر است که این اخیر فاقد فرزند است و از سراج الدین فرزندان و نسلی برجای می ماند که برخی از فرزندانش گرایش به زهد و عرفان دارند، اما از عبدالرزاق که بنابر گفته داماد معزالدین غفاری حاکم کاشان در زمان زندیه بوده 6 پسر به نام های عبدالباقی، محمدعلی، محمدباقر، محمدهاشم، محمدابراهیم و محمد اسماعیل.
محمدعلی وزیر ظل السلطان که مدتی داعیه حکومت داشت بوده و محمد اسماعیل خان که بیستمین حاکم در فهرست ضرابی است، از جانب فتحعلی شاه استقلال حکومت کاشان داشته است ، و در سال 1225 در تهران از دنیا رفته است.

محمدحسین خان شیبانی کاشی

رخداد دیگر که در تشخیص فعالیت های عبدالرزاق موثر و مکمل است، ازدواج غیاث‌الدین محمد (غیاث‌الدین علی!) معروف به حاج غیاث بیدگلی فرزند جلال‌الدین محمد از طایفه شیبانی با خواهر اعیانی عبدالرزاق خان است. غیاث‌الدین در خدمت پدر خود جلال الدین محمد در عهد شاه سلیمان از فارس به بیدگل آمد و خانقاه ساخت و آن را محل عبادت خود قرار داد، پدر عبدالرزاق که به سبب ارادت، دختر خود را به وی داد. بر اساس کتاب تاریخ شیبانیه دختر و نوادگان غیاث الدین همچنین با دو خانواده ذی نفوذ غفاری و ضرابی مصاهرت داشته اند و پیوند مستجکم خانوادگی بین آنان برقرار بوده است، چنان که مادر بزرگ مادری محمدخان ملک الشعرای ضرابی دختر همین غیاث الدین بوده است.
اما از این وصلت سه پسر به دنیا آمد ازجمله محمدحسین خان که مهمترین ثمره سیاسی این وصلت بود منشا تحولات و چالش های اواخر زندیه و اویل قاجاری در منطقه کاشان بود. محمدحسین خان که سر سلسله مردان سیاستمدار و بزرگ خاندان شیبانی بود در زمان ملوک زند حکومت قم و تفرش و محلات و سایر بلوک یافت و دو نوبت ترکمانیه را دفع کرد و کارهای خیر ازجمله باروی قم از اوست. در دوره آقامحمدخان، محمدحسین خان کاشان و اصفهان نیز ضمیمه حکومت خود کرد و فرزندانش نیز صاحب قدرت شدند و یکی از آنها حکومت فارس یافت و یکی از دخترانش زن ابوالقاسم غفاری حاکم کاشان شد.
مساله پیوند خانوادگی خاندان غفاری، عبدالرزاق خانی، شیبانی و ضرابی هم در این میان حائز اهمیت است.

حیات سیاسی عبدالرزاق خان

1- در حکومت زندیه

پس از کناره‌گیری معزالدین غفاری که از کریمخان حمایت می کرد و با قاجار می جنگید اما در یورش محمدحسن خان قاجار بدنبال خالی شدن منطقه از زندیان به سال 1170 غافلگیر شد و بقیه حکومت را به خوشنامی به سر کرد. پس از سال 1170 داماد وی عبدالرزاق به حکومت کاشان رسید و در سال 1175 زکی خان علم طغیان افراشت و کاظم خان بختیاری را به کاشان فرستاد و عبدالرزاق به آن‌ها یورش برده و آن‌ها را دستگیر کرد و زکی خان گروهی به رهبری علی محمدخان را به کاشان فرستاد که آن‌ها در باغ فین موضع گفتند و نبرد بین آن‌ها برقرار بود اینکه کریم‌خان مولا سلطان را به کاشان فرستاد و که شکست‌خورده و علی‌محمد خان به اصفهان گریخت و سپس کریم‌خان به کاشان آمد و کاظم خان توسط عبدالرزاق تحویل کریم‌خان شد و گردن زده شدند و کریم‌خان دستور استحکام بندی باروی کاشان را داد و به سال 1180 عبدالرزاق انجام داد.

2 _ در چالش زندیه و قاجار

به دنبال بالاگرفتن درگیری اقامحمدخان قاجار با حکومت زندیه و بعد از شکست نجف خان زند از آغامحمدخان در حوالی قم محمدحسن خان شیبانی حاکم قم با وی صلح کرده و همراه وی سمت کاشان آمده و با کمک محمدحسن خان باقی سپاه نجف خان را نیز در نصرآباد شکست داد و ضمن شفاعت برای عبدالرزاق اموال وی را مصادره کرد، سپس سلیمان خان اعتضادالسلطنه برای اخذ بقیه وجه مصادره دو پسر عبدالرزاق خان را به گروگان به گرگان می‌برد. گر چه بنابر کتاب شیبانی دو پسر محمدحسن خان و سه پسر عبدالرزاق آمده، البته هنوز حکومت کاشان در دست عبدالرزاق است و زد و خوردها بین آقامحمدخان قاجار و محمد جعفرخان حاکم زند ادامه دارد، گویا سلمان خان در مصادره اموال عبدالرزاق نظر به یکی از زنان بیت وی نظر داشته و وی اسماعیل‌خان عرب عامری را تحریک کرده و اسمعیل خان عرب عامری سلیمان خان را فراری داد و وی به قم رفت و به آغامحمدخان گزارش داد و وی دستور قتل فرزندان عبدالرزاق را که در گروگان دارد، می‌دهد، اما محمدحسین خان پسران عبدالرزاق را به بیست پنج هزار تومان از قتل می‌رهاند گویا به شرط حکومت کاشان می خرد. سپس محمدحسین خان به کاشان آمده و عبدالرزاق را توقیف و 54 هزار تومان اموال وی را مصادره و به استرآباد می‌فرستد. در واقع در این نوبت حکومت عبدالرزاق خان در کاشان به پایان می رسد.
وی طی دو سال جنگ، اسمعیل خان عرب عامری را در منطقه مرنجاب و دشت ارغوانی و چاه علم شکست می‌دهد و حکومت اصفهان را نیز به دست می‌آورد و یکی از فرزندانش به وزارت فارس و بقیه درجاهای دیگر حکومت می‌گیرند. یکی از دختران وی نیز با ابوالقاسم غفاری ازدواج می‌کند.

3-بعد از حکومت کاشان

سال 1200 هم عبدالرزاق با خاندان زند بوده و به دستور محمد جعفرخان مأمور بازگرداندن حاج علی‌قلی خان کازرونی از کازرون به شیراز بوده اما در سال 1205 در تهران بوده و به دستور آغامحمدخان با جمعی از مهندس و معمار و بنا و صنعتگر گنبد طلایی بر مرقد امام حسین در کربلا برپا می‌کند. پسرش اسماعیل‌خان که به دستور ظل السلطان مدتی حاکم کاشان بوده دستگیر و به تهران می‌آید و در سال 1225 در وبای عام می‌میرد.

اقدامات عام المنفعه و عمرانی عبدالرزاق خان

استکحام بخشی بارو و خندق شهر سال 1180 ه .ق، احداث مدرسه رزاقیه 1182، حمام 1188، مسجد دوطبقه و بازارچه و آب‌انبار 1193، تعمیر بازار و مساجد از جمله مسجد جامع پس از در زلزله 1192 که کریم‌خان از دیگر بلاد کارگر و بنا فرستاد و مساجد و بازارها مرمت شد. رفع ممیزی از کاشان بعد از زلزله 1198، بر اساس ماده‌تاریخ‌ها حکم او از 1180 تا 1198 در کاشان مجری بوده.، احداث قنات خان، گذر خان و خانه عبدالرزاق،
و گویا در قم و جاهای دیگر هم چیزهایی ساخته بوده است.

تالار نیاسر

ضرابی در ارتباط با تالار نیاسر مطلبی می نویسد که بی ارتباط با خانه عبدالرزاق نیست. تالار نیاسر عمارتی قدیمی منسوب به اسکندر بوده که مدتی محل انزوای خواجه ثابت بوده که باغ را نیز آبیاری می‌کرده است و گویا قبرش نیز در آن حوالی است، بعد از مرگ وی باغ رو به ویرانی نهاده بعد از اینکه عبدالرزاق کاشانی به حکومت کاشان رسیده باغ را تملک و تصرف و درختان سالخورده گردو و چنار و سنگ و ستون‌های مرمر و سایر مصالح تالار و حوض‌خانه آنجا را حمل‌ونقل به کاشان و صرف نجاری و بنایی عمارت خانه شهر خود نموده و آن باغ به‌کلی خراب مانده است تا محمدحسین خان ملک‌الشعرای کاشانی باغ را مالک شده و بعد خاندان ضرابی آن را ساخته و آباد کرده‌اند.

خانه های عبدالرزاق خانی در مسیر قنات عبدالرزاق

وی در اشاره به قنات عبدالرزاق خان به محل عبور آن اشاره دارد که چشمه آن در دروازه اصفهان بعد به دروازه عطا، پشت مشهد کوچه رباط و محله سر پله عموما و خانه‌های طایفه محمدحسین خانی، عبدالرزاق خانی، و ضرابی خصوصا، محله پاقپان، درب زنجیر و مدرسه سلطانی، الی دارالحکومه و محلات عمارت و سرسنگ و سیقند و مسجد و میدان سنگ می رفته است. لذا محتملا خانه وی در محله عبدالرزاق خانی بوده باشد.

محله آب انبار خان

ضرابی در اشاره به آب انبار می نویسد: آب‌انبار مرحوم عبدالرزاق خان که در محله آب‌انبار خان شهره است، ، اما اشاره ای به خانه عبدالرزاق نمی کند، اما با توجه به ساخت گذر، بازارچه، مسجد و آب انبار احتمال وجود خانه وی در اینجا منتفی نیست.

** این مطالب در همایش نکوداشت مقام عبدالرزاق خان کاشی در تاریخ 29 شهریور بیان شد.