ایرج صفایی* _ مهم ترین ویژگی عملکرد علمی جمشید کاشانی این است که بصورت تخصصی در بخش مشخصی از دانش فعالیت نموده است. هنگامی که به کارنامه علمی دانشوران قدیم می نگریم، بسیاری از ایشان همزمان در شاخه های متفاوتی چون پزشکی، فلسفه، ریاضیات و … ورود کرده و گاه صاحب تالیفاتی با موضوعات متنوع هستند. درصورتی که جمشید کاشانی فقط در زمینه ریاضی و نجوم فعالیت نموده است. البته هیئت مهمترین بخش نجوم در قدیم بوده است و نجوم را یکی از شاخه های ریاضیات می دانسته اند. چراکه علم هیئت بیشتر به موقعیت نسبی ستارگان و دیگر اجرام آسمانی نسبت به یکدیگر و نسبت به ناظر می پردازد. از این روی مسائل آن بیشتر با هندسه کروی و محاسبات گاهشماری انجام می گرفته است. بنابراین می توان گفت جمشید کاشانی تقریبا در یک شاخه علم پژوهش نموده است.
جمشید کاشانی رساله نردبان آسمان یا سُلم السماء را به زبان عربی و رساله ای مختصر در علم هیئت به زبان فارسی نوشته است.
بخش زیادی از نتایج محاسبات و پژوهش های رصدی خود را در کتاب “زیج خاقانی در تکمیل زیج ایلخانی” آورده است. این کتاب اشکالات زیج ایلخانی که در زمان خواجه نصیرالدبن توسی و در رصدخانه مراغه نوشته بوده را تصحیح نموده و آن را تکمیل کرده است. ظاهرا ایشان زیجی به نام زیج تسهیلات هم نوشته بوده و در یکی از آثار خود بدان اشاره می کند ولی نسخه ای از آن برجای نمانده است.

در بخش ساخت ابزارهای نجومی، جمشید کاشانی دو ابزار ابداع نموده است. در نجوم قدیم با استفاده از استرلاب موقعیت ستارگان نسبت به ناظر مشخص می شده است. اما برای تعیبن موقعیت نسبی ماه، خورشید و سیاره ها، ابزار خاصی وجود نداشته است. بنابراین تعیین موقعیت آنها نیازمند محاسبات نجومی با استفاده از زیج ها بوده است. تا اینکه جمشید کاشانی طَبَق المناطق را ابداع می کند. با استفاده از این ابزار موقعیت نسبی پنج سیاره که با چشم غیر مسلح قابل مشاهده است یعنی تیر(یا عطارد)، ناهید(یا زهره)، بهرام(یا مریخ)، هرمزد(یا مشتری) و کیوان(یا زحل) قابل پیش بینی و محاسبه است. همچنین موقعیت نسبی ماه و خورشید و به تبع آن خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی قابل محاسبه بوده است.

کاشانی ابزار “لوح اتصالات” را در تکمیل عملکرد طبق المناطق ساخته است که شاید بتوان نخستین ماشین حساب آنالوگ ساخته دست بشر نامید. او ساختار و عملکرد این دو ابزار را در کتاب نزهه الحدائق به زبان عربی شرح داده است. ایرج صفایی تاکنون لوح اتصالات جمشید کاشانی را ساخته و طبق المناطق را طراحی کرده و در دست ساخت دارد.

جمشید کاشانی در هنگام حضور در سمرقند در ساخت رصدخانه سمرقند همکاری می کرده است. ساخت استرلابی به قطر یک ذرع و همکاری در طراحی و ساخت دیگر ابزارهای رصدخانه سمرقند از دیگر فعالیت های علمی ایشان است. در اهمیت رصدخانه سمرقند همین بس که برج اصلی با قطری حدود چهل و شش متر ساخته شده بوده و سُدس فخری این رصدخانه به شعاع حدود چهل متر، بزرگترین ابزار اندازه گیری نجومی از دوران قدیم تا قبل از ساخت رادیوتلسکوپها در عصر حاضر بوده است. زیج الغ بیک به عنوان معروف ترین زیج جهان در نجوم قدیم در همین رصدخانه و با همکاری جمشید کاشانی تدوین شده است.

یکی از رساله های جمشید کاشانی، رساله شرح آلات رصدی است. کاشانی در این رساله ساختار و عملکرد تعدادی از ابزارهای نجومی را به اختصار شرح داده است.جمشید کاشانی گزارش های علمی جالبی در قالب دو نامه به پدرش در کاشان نوشته است که گویای روند فعالیت علمی در شهر سمرقند در آن زمان است. این دو نامه به کوشش دکتر محمد باقری تصحیح و تشریح شده و در کتابی به نام “از سمرقند به کاشان” منتشر شده است.

*مسوول رصدخانه دانشگاه کاشان