بازار در شهرهای تاریخی ایران، از جایگاه و نقش فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مهمی برخوردار است و ستون فقرات شکل‌گیری و توسعه شهر محسوب می‌شود؛ به‌طوری‌که بازار هر شهر، بیانگر رونق و زیبایی آن شهر بوده است. کاشان نیز از این قاعده مستثنی نیست و بازار آن نقش کلیدی در حیات اقتصادی شهر، روابط تجاری و حفظ مشاغل سنتی داشته است. راسته بازار همانند محوری است که محلات و معابر تاریخی شهر را به هم پیوند داده و زمینه‌ساز ظهور ارزنده‌ترین آثار معماری و هنرهای وابسته به آن، و بستری برای نمایش آداب و رسوم و مناسک دینی و اعتقادی مردم بوده است. 

راسته بازار بزرگ کاشان در هشتم شهریورماه سال 1355 با شماره 1284 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

شکل‌گیری بازار کاشان را با توجه به قدمت این شهر به قرون اولیۀ هجری و دورۀ سلجوقی مربوط می‌دانند، اما به واسطۀ خرابی‌ها و زلزله‌های متعدد و پویایی شهر، بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته، شکل اولیۀ خود را از دست داده و کمتر نشانی از گذشتۀ آن باقی است. آخرین بازسازی عمومی و گستردۀ بازار پس از زلزلۀ سال 1192 ه.ق و به دست عبدالرزاق‌خان کاشی حاکم کاشان در دورۀ زندیه صورت گرفته است؛ لذا غالبا عمدۀ بنای کنونی بازار را متعلق به این دوره می‌دانند. 

بازار کاشان همگام با رشد و توسعۀ شهر، شکل گرفته و توسعه یافته است. با توجه به گزارش سفیران و جهانگردان خارجی، در دورۀ صفوی بیشترین رونق را داشته؛ به طوری که در سفرنامه‌ها همواره به شکوه و زیبایی و عظمت آن اشاره شده و توصیفات جالب‌توجهی از آن ارائه کرده‌اند. در این دوره بازار مسگرها گسترش می‌یابد و به همت آقاخضر نهاوندی حاکم صفوی کاشان، قیصریه و چهارسوقی به سبک قیصریۀ بازار اصفهان در میان بازار احداث می‌شود.

کتاب زینت المجالس تالیف قرن یازدهم هجری، طول بازار را دو هزار گام تخمین زده و آورده است که «مثل راستۀ بازار کاشان در تمام جهان نیست.» برادران شرلی که در کاشان مهمان شاه عباس بوده‌اند این بازار را ستوده‌اند. سرتوماس هربرت انگلیسی آن را وسیع و مملو از اجناسی توصیف کرده که در هیچ کجا به این خوبی و زیبایی دیده نمی‌شود. پیترو دلاواله ایتالیایی به سقف پوشیدۀ بازار اشاره کرده که دو طرف آن ساختمان‌های نسبتا خوبی وجود دارد و از چهارسوق قیصریه تعریف کرده است. آدام اولئاریوس آلمانی راستۀ بازار و حجره‌های مسقف آن را عالی دانسته، به‌طوری‌که هرگز نمونۀ آن را ندیده است. ژان باتیست تاورنیه فرانسوی نیز آن را خیلی زیبا با طاق‌های خوب توصیف کرده است. جملی کارری ایتالیایی که در زمان شاه سلیمان و اواخر دورۀ صفوی به کاشان سفر کرده، بازار کاشان برایش «وسیع و جالب و دیدنی» بوده است.

توسعۀ بازار کاشان در دورۀ قاجار نیز ادامه داشته و در این دوره کاروانسراها و تیمچه‌های متعددی با نهایت هنر و زیبایی در امتداد راستۀ بازار ساخته می‌شوند. فرخ‌خان امین‌الدوله که بانی تیمچۀ امین‌الدوله است، بازار مسگرهای جدیدی به موازات بازار کهنۀ مسگرها می‌سازد که بعدها در دورۀ پهلوی و با افول حرفۀ مسگری مخروبه می‌شود و روی آن خیابان رضا عباسی را می‌سازند. در اواخر دورۀ قاجار نیز در زمان ماشاالله خان علاوه بر نوسازی اندود بازار، بازارچه سردار ساخته می‌شود.

در دورۀ قاجار نیز جهانگردان و مسافران کاشان، بازار این شهر را ستوده‌اند. اولیویه فرانسوی از بازار کاشان، علی‌الخصوص بازار مسگرها تمجید کرده است. مادام دیولافوآ باستان‌شناس فرانسوی که در زمان ناصرالدین شاه از کاشان بازدید کرده، بازار شهر را وسیع با سقف‌های گنبدی به هم پیوسته توصیف کرده است. ادوارد براون بازار مسگرهای کاشان را یکی از نقاط تماشایی مشرق زمین دانسته است. اوژن اوبن وزیرمختار فرانسه در زمان مشروطه وضع بازار کاشان را خوب و دارای تیمچه‌هایی زیبا توصیف می‌کند. آلفونس گابریل در سفرش به کاشان در اواخر قاجار و اوایل پهلوی، بازارهای دراز و پهن شهر را نشانه‌ای از عظمت دوران گذشتۀ این شهر دانسته است.

بازار بزرگ کاشان، از میدان میر تا حوالی گذر درب باغ، تقریبا به یک خط مستقیم از شرق به غرب امتداد یافته است. این بازار از بازارها و بازارچه‌های متعددی تشکیل شده که در گذشته عموما هر راسته به اصناف و مشاغل مشخصی منحصر بوده و در امتداد خود کاروانسراها و تیمچه‌ها و اماکن رفاهی متعددی از قبیل مسجد و آب‌انبار داشته‌اند. این بازارها در پیوند با هم مجموعۀ وسیع و بی‌نظیر بازار بزرگ را شکل داده‌اند.

این بازارها و بازارچه‌ها عبارتند از: بازارچه سردار، بازار مسگرها، بازار نو مسگرها، بالا بازار، بازار قیصریه، بازارچه ملک، بازارچه کفاش‌ها، بازار رنگرزها، بازارچه اُرُسی‌دوزها، بازارچه خیاط‌ها، بازار میانچال، بازارچه بزازها، بازارچه نقاش‌ها، بازار درب زنجیر، بازار زرگرها، بازارچه مدرسه سلطانی، بازار گذرنو، بازار پاشنه‌سازها و بازار پانخل.

آثار تاریخی ارزشمند مجموعه بازار عبارتند از: سراهای میرپنج، ذغالی‌ها و گبرها، مسجد رباط و عصارخانه در بازار مسگرها؛ مسجد و حمام عمادی و میدان سنگ؛ مسجد و آب‌انبار بالابازار، سراهای گمرک، نو، قمی‌ها، نطنزی‌ها، آب‌انبار، چهارگوش، نراقی‌ها و زرکش‌ها، تیمچه صباغ و حمام خان در بالا بازار؛ مسجد تبریزی‌ها و سرای ملک در بازارچه ملک؛ آب‌انبار صباغ در بازار رنگرزها؛ مسجد و آب‌انبار میانچال و تیمچه‌ امین‌الدوله، تیمچه و سرای بخشی در بازار میانچال؛ زیارت درب زنجیر؛ مدرسه سلطانی؛ حمام، آب‌انبار و مسجد گذرنو، زیارت شاه یلان در بازار گذرنو؛ آب‌انبار دارکوب، مسجد و تکیه پانخل و امامزاده قاسم در بازار پانخل. 

منابع:

کاشانه دانش/ پرتو بیضایی

کاشان / پرویز رجبی

کاشان در گذر سیاحان / محمود ساطع

کاشان / ثریا بیرشک

دانشنامه جهان اسلام / پرویز ورجاوند