محمد مشهدی نوش آبادی* – از میان هزاران نام، محتشم را باید در فهرست 10 چهره مشهور و تاثیرگذار تاریخ منطقه کاشان نهاد؛ نام این شاعر بزرگ در کنار نام هایی چون انوشیروان خالد کاشی، معین الدین احمد کاشی، قطب راوندی، غیاث الدین جمشید، باباافضل مرقی، عبدالرزاق، فیض، کمال الملک، سهراب سپهری قرار می گیرد.

محتشم نه اندیشمند بزرگی است و نه نابغه دوران، و نه حتی شاعر بزرگی در ادب فارسی، تاثیر و جذابیت شاعری چشمگیری هم در دوره خود نداشته است؛ حتی امروزه بسیاری نوع شعر قلندرانه و سلوک شاهدپرستانه وی را نمی پسندند و برای همین آن را برجسته نمی کنند؛ پس محتشم چه داشت که تاثیر ژرفش روز به روز بیشتر می شود؟

استاد شفیعی کدکنی می گوید «لازم نیست شاعر خوب هر چه گفته عالی باشد، اگر در قفسه اش دو سه شعر خوب و عالی هم باشد کفایت می کند».

محتشم در دوره ای به شعر عاشورایی پرداخت که کمتر به این مقوله پرداخته می شد. در واقع جهت گیری شعر شیعی در آن دوران حول محور شخصیت امام علی (ع) شکل گرفته بود تا واقعه عاشورا و امام حسین (ع).

اما محتشم احساسات انباشته شده مردمی در پس این واقعه را درک کرد. در شهری آیین گذار، در دوره شاه تهماسب که دوره ثبات حکومت شیعی صفوی بود و در آن رفته رفته بنیان های آیینی شکل می گرفت و آتش زیر خاکستر احساسات فروخفته دوران قبل زبانه می کشید.

محتشم در توجه به فضای پرشور و حال شهر آیینی کاشان و درک حضور واقعه عاشورا که گویا با رویا و الهامات نیز همراه بود، به ساختن بنای هنری و فاخر ترکیب بند عاشورا همت گماشت؛ ترکیب بندی چنان سترگ که هیچ گاه شعر عاشورایی به جهت تاثیر بدان پایه نرسید.

این درک حضور و احساسات عمیق و واقعی که از شراره هیجان وی زبانه می کشید، به کمک هنر شاعریش آمد و او را در قله ای که باید قرار داد و مانند بسیاری از بزرگان جادوانه کرد و روح مرثیه و حماسه را در کالبد جان های شیفته شهیدان این واقعه نهاد.

محتشم خود می دانست چه کرده است و کجاست؟ همچنان که حافظ می دانست و می گفت:

بر سر تربت ما گر گذری همت خواه
که زیارتگه رندان جهان خواهد بود

محتشم نیز چنان از تاثیر شگرف شعرش خبردار بود که گفت:

خاموش محتشم که از این نظم گریه خیز
روی زمین به اشک جگرگون خضاب شد

این بیان ها چیزی است از مقوله درک جایگاه کهن الگویی و اسطوره ای که این بزرگان حس کرده بودند و می دانستند چه کرده اند و چها خواهند کرد.

** پژوهشگر تازیخ و فرهنگ کاشان